هر کتاب دریچه‌ای به جهانی نو است، جهانی که ممکن است لباسی از رویا، واقعیت، فانتزی، وحشت، تخیل و یا علم را به تن داشته باشد. کتاب هدیه‌ای برای ذهن کودک و نه خود او است؛ چرا که تفکر او را هدف قرار داده و او را وامی‌دارد تا ظرفیت تفکر و تجسم خود را ارتقاء بخشد، به او بیاموزد که بهتر فرا گیرد، دقیق‌تر ببیند، آزادانه بیندیشد و هدفمند تصمیم بگیرد.
روانشناسان شیوه‌های مختلفی را برای تشویق کودکان به مطالعه ارائه می‌کنند اما شاید از میان همه راهکارها و توصیه‌ها بتوان برای دو نکته کلیدی شامل، فراهم کردن زمینه مناسب برای دسترسی کودک به کتاب و دیگری تهیه کتاب خوب و مناسب، اهمیت بیشتری قائل شد.
این بررسی نگاهی دارد به دو نکته کلیدی یاد شده برای تشویق کودک به مطالعه؛ پژوهشی که توسط مرکز مطالعات و برنامه‌ریزان آموزشی کودکان و نوجوانان واشنگتن انجام شده است.
اگر کودک بتواند به راحتی به مخزنی از کتاب‌های ارزشمند و مناسب سن‌اش دست یابد، به مطالعه علاقهمند شده و تشویق می‌شود. به این ترتیب باید سعی کنیم کتاب‌هایی با کیفیت بالا برای او تهیه کنیم و کتابخانه‌ای هر چند کوچک اما غنی از آثار برتر برای فرزندمان فراهم کنیم. شکل ظاهری کتابخانه، نحوه چیدن کتاب‌ها، مکان کتابخانه و.... همگی نکاتی حائز اهمیت برای تشویق کودک به خواندن کتاب است.
علاوه بر این تمهیدات می‌توانیم با بردن کودک به کتابخانه یا کتابفروشی، او را هر چه بیشتر به خواندن کتاب و مهم‌تر از همه انتخاب کتاب تشویق کنیم؛ کودک پس از رسیدن به سن تشخیص، حتی به صورت نسبی باید در انتخاب کتاب سهیم باشد.
اثر شایسته
شاید باید انتخاب کتاب مناسب را مقدم بر فراهم کردن امکان دسترسی کودک به کتاب مدنظر قرار بدهیم. به عبارتی باید کتاب‌های مناسب برای کتابخانه کودک انتخاب کنیم تا کودک به تغذیه فکری مناسب دست یابد.
به عقیده روانشناسان مطالعه یک اثر باید شوق خواندن کتاب بعدی را در او برانگیزد و کودک را هر لحظه با کتاب مأنوس‌تر کند. از نگاهی دیگر هر چه او به خواندن بیشتر علاقهمند شود، در آینده بیشتر خواهد خواند. اما چه شاخص‌هایی اثر را به اثری قابل اعتنا و مناسب تبدیل می‌کند؟
- شوق خواندن را در کودک ایجاد کرده و تداوم بخشد.
- کتاب مورد نظر، مورد تأیید مراکز معتبر علمی- آموزشی یا متخصصان این رشته با شد.
- از میان شاهکارهای ادبی معتبر جهان انتخاب شده باشد. این آثار هیچ‌گاه رنگ کهنگی نگرفته و همواره به عنوان آثار برتر تعلیم و تربیتی مطرح هستند. نمونه بارز آن آثار هانس کریستین آندرسن، برادران گریم و... است.
- نکته‌ای خاص در آن نهفته باشد تا کودک را به تفکر سازنده وادارد.
- پرسشی را در ذهن کودک ایجاد کند تا او برای یافتن پاسخ به مطالعه تشویق شود و کتاب دیگری را برای پاسخ به پرسش‌های نخست خود انتخاب کرده و طلب کند.
- مناسب سن کودک باشد.
روانشناسان کارکرد نکته آخر را مهم‌تر از بقیه می‌دانند؛ چرا که معتقدند اگر کتاب مناسب سن کودک انتخاب شود- به شرط انتخاب کتاب از انتشارات معتبر ویژه کودکان- خود به خود، اثر شاخص‌های دیگری را که برای تبدیل شدن به «کتاب خوب» نیاز است، در خود خواهد داشت.
نوزادی تا سن 3 سالگی:
کتاب‌های این رده سنی باید بادوام باشد تا با تکرار بازی و ورق زدن کودک کتاب خراب نشود. کتاب‌هایی که برگه‌های ضخیم داشته و یا ورق‌های آن پلاستیکی است، بهترین گزینه‌اند. از سوی دیگر هر چه ورقه‌های کتاب ضخیم‌تر باشد، کودک راحت‌تر می‌تواند کتاب را ورق بزند.
- کتاب باید به راحتی تمیز شده و یا قابل شستشو باشد چرا که کودک در این سن همه چیز را با دهانش امتحان می‌کند.
- داستان‌ها باید کوتاه، ساده و با تصاویر زیبا و تأ‌ثیرگذار باشد. کتاب‌های شعر نیز باید شعرهای شاد با کلمات ساده داشته باشند.
سن سه تا شش سالگی:
- داستان‌ها باید به زندگی عادی و روزانه شباهت داشته باشند. مثلاً داستان رفتن به مدرسه، منزل دوستان، کار و فعالیت‌های روزانه، مشاغل افراد مختلف و... در یک کلام، کتاب باید مهارت‌های زندگی را با زبانی ساده به کودک بیاموزد.
- کتاب باید ساده و قابل فهم و ترجیحاً کم حجم باشد تا بتوان آن را در مدت کوتاهی خواند. داستان‌های دنباله‌دار مناسب کودکان این رده سنی نیست؛ چرا که هنوز قادر به به‌خاطر سپردن طولانی مدت و برقراری ارتباط میان حوادث آن هم اگر با فاصله نقل شوند، نیستند.
- شخصیت اصلی داستان باید همسن کودک و یا اندکی بزرگتر از او باشد تا کودک با او همذات‌پنداری کند.
- شخصیت‌های داستان می‌توانند حیوان باشند. از این سن کودک کم‌کم باید با فانتزی آشنا شود.
- تصاویر باید رنگی و زیبا باشند و نکات تازه‌ای را برای کودک بیان کنند.
- در هر صفحه باید حداکثر یک تا دو جمله باشد و بیشتر تصاویر بر صفحه غالب باشند. البته با نزدیک شدن به سن 6 سالگی بهتر است داستان بر مبنای جملات تعریف شود تا با تکیه بر تصاویر.
سن شش تا نه سالگی:
- از این سن کودک باید در انتخاب کتاب سهیم شود، اما حتماً باید بر نحوه انتخاب او نظارت کرده و انتخاب صحیح را به او بیاموزیم. نخستین نکته در انتخاب آن است که کتاب باید با میزان سواد کودک همخوانی داشته باشد تا او را از کتاب دلزده نکند.
- تصاویر باید حقیقی باشند و به جملات هر صفحه روح ببخشند. به عبارتی کودک با دیدن تصاویر، مفهوم جمله‌ها را بهتر درک کند. در یک کلام، تصاویر با جملات همخوانی داشته و گویا باشند.
- جمله‌ها باید ساده باشند؛ اما از کلمات زیبا و پرمعنا در ساخت جمله‌ها استفاده شده باشد و کودک با خواندن اثر، لغات زیبای جدیدی را بیاموزد.
روانشناسان توصیه می‌کنند در این سن لازم است تا برخی کتاب‌ها، به ویژه کتاب‌های شعر ویژه سن او را بلند بخوانیم تا گوش او با آوای درست کلمه‌ها و طرز صحیح ادای آنها آشنا شود. کودکان این رده سنی نوسواد هستند و اغلب آوای درست کلمات یا طرز صحیح ادای آنها را نمی‌دانند. بنابر این؛
- با انتخاب کتاب‌های داستان یا شعر و خواندن آنها با صدای بلند قوای شنیداری او را تقویت کنید.
- از او بخواهید کتاب‌هایی را که دوست دارد با صدای بلند برای شما بخواند. اگر اشعار کودکانه را حفظ کند، گنجینه لغاتش افزایش می‌یابد؛ اما او را برای این کار اجبار نکنید.
سن نه تا دوازده سالگی:
- متنوع انتخاب کنید. هر اثر، دنیای جدیدی را برای کودک تعریف می‌کند.
- انتخاب کتاب یا مجله‌های طنز مناسب و غنی را فراموش نکنیم.
- داستان‌هایی را انتخاب کنیم که مفاهیم انسانی چون، شجاعت، قدرت، رفاقت، مهربانی و... را به کودک بیاموزد؛ اما آموزش باید در بستری حقیقی، دوست‌داشتنی و باورپذیر انجام شود.
- فعالیت علمی یا آموزشی خاصی را به کودک بیاموزد و پرسش‌های جدیدی در ذهن او ایجاد کند.
- از این سن کودک به خوبی می‌تواند رویا و واقعیت را تشخیص بدهد. بنابراین او را از مطالعه داستان‌های علمی- تخیلی، فانتزی و... باز ندارید. تقویت قوای تخیل کودک او را نوآور و خلاق بار می‌آورد.
- سن آشنایی با زندگینامه‌ها، ادبیات کلاسیک، ادبیات فولکلور و آثار تاریخی از این سن است. پس با در نظر گرفتن سن او، فرزندمان را با این آثار آشنا کنیم.
پنج نکته برای همه
جدا از در نظر گرفتن سن کودک، این پنج نکته را به خاطر بسپاریم:
- او را برای خرید کتاب همراه خود ببریم؛ حتی اگر برای خودمان کتاب می‌خریم. - از افراد متخصص و والدین با تجربه کمک بگیریم.
- تنوع را فراموش نکنیم تا فرزندمان بتواند از میان موضوع‌های مختلف، موضوع مورد علاقه خود را انتخاب کند.
- برای فرزندمان کتابخانه تهیه کنیم، حتی اگر به نصب چند قفسه در فرورفتگی دیوار محدود شود.
- مطالعه را به فعالیتی شیرین، دوست‌داشتنی و غیرقابل حذف از برنامه روزانه کودک تبدیل کنیم.
- با سهل‌انگاری، داشتن دوستی خوب و بی‌توقع را از فرزندمان دریغ نکنیم.
